Дәстүрлі қазақ кестесі

Қолданбалы өнердің барлық түрлерінің ішінде қазақ әйелінің көркемдік өзін танытуының ең қолжетімді жолы кесте тігу болды. Шығармашылық процестің даралығы, орындау техникасының салыстырмалы қарапайымдылығы қиялға кең мүмкіндік берді. Өткен ғасырдың өзінде қолөнершілер жұмыс үшін ағаш құрсауларды пайдаланған – қазақ әйелдері үшін олар көбінесе төртбұрышты пішінді және сүйектен жасалған ілмек біз болған. Қазіргі уақытта сүйек ілмегі толығымен металдан жасалғанға ауыстырылды.

Қазақ қолөнершілері ежелден кесте тігудің бірнеше техникалық тәсілдерін меңгерген: ілмектеп ілмеленген тігіс – біз кесте, ілмектеп ілмеленген тігіспен үйлесетін тығыз кесте – баспа, бастырма, шыралжын – тығыз кесте, шалма кесте –жіп ирек тоқыма түзетін ілмек тігіс, бұл оны жеңіл нәзік етеді; жөрмеме – айқас тігіс – негізінен әйелдер бас киімдерін әшекейлеу үшін қолданылған.

Қазақ кестешілері өз жұмыстарында жүн, жібек, күміс және алтын сияқты түрлі жіптерді қолданған. Кестелеу өнерінің бұл түрін қазақтар алтындап тігу және зерлеу деп атаған. Алтын және күміс тігу элиталық өнер ретінде қарастырылды. Бұл әдіс салтанатты киімдерді, барқыт етіктер мен аяқ киімдерді безендіру үшін қолданылды, әдетте мұндай заттар жоғары билік өкілдеріне арналған.

Кестеленген бұйымдардың ассортименті айтарлықтай кең болды. Бұл қабырға кілемдері тұс киіз (декорында медальондар мен гүл өрнектері басым, плис, барқыт, жібек және басқа маталардан тігілген кестелі кілемдер), сүлгі орамалдар немесе екі жиегі кестеленген екі басты сүлгі, жапқыш, жастық, перде, орамал және басқа бұйымдардың жиектері.

Қазақ қолөнершілерінің шеберлігінің ең жарқын үлгісі – әдетте өте күрделі және алуан пішінді, қосымша бөлшектері мол дөңгелек ойлы-қырлы нақыштарған негізделген қабырғалық кестеленген кілем тұс киіз болып табылады.

Көбінесе П-тәрізді классикалық композиция кездеседі, онда құйынды гүлөрнектері бар күн шеңберлері, бұрмаланған свастика және әртүрлі өсімдік нақыштары басым. Тұтастай алғанда, мұндай кілемдерді безендіруде өмірдің, ұрпақтың, отбасының жалғасуы идеясымен байланысты күн және өсімдік нышандары басым болғанын көруге болады, бұл мұндай бұйымдардың функционалдық мақсатымен толық түсіндірілді. Кестелі тұс киіздің кейбір үлгілерін талдай отырып, өнертанушы Ж.Д.Жүкенова олардың ерекше құрылымын, бейнесі мен эмоциялық әсер ету күшін атап өтеді.

Әдетте кестеленген тұс киіздің ою-өрнектері мақта немесе жібек матаға немесе барқытқа қолданылатын үлкен айқын контурларға ие. Кестеленген кілемдердің ою-өрнек нақыштарында орталық гүлөрнек, бүршік, үлкен медальондар, гүлдер, гүлтізбектер және т. б. Басқаша айтқанда, кестеленген кілемдердің ою-өрнектерінде қазақтардың ою-өрнек

жүйесінің құрылысында прототип қызметін атқарған, кейде сиқырлы ғұрыптық белгілермен үйлесетін қоршаған әлемнің дүниелері мен құбылыстары, яғни өсімдік, зооморфтық, геометриялық, космогониялық нақыштар немесе олардың үйлесімі қолданылған. Суреттің контурын көрсету үшін ілмектеп ілмеленген тігіс біз кесте қолданып, ішкі бетін тығыз тігіспен кестелеу әдетке айналған. Қымбат бұйымдарда гүлдер мен гүлтізбектер қажет болса, алтын жіптермен кестеленген. Тұтастай алғанда, бұйымның жақтауы әрқашан орталық композиция тақырыбымен байланысты емес және тәуелсіз сурет болуы мүмкін.

Қабырғалық кілемдермен қатар киіз үйдің ішкі бөлігіндегі ең мәнерлі екпіндері үстіңгі жағы кестеленген төсек перделері шымылдықтың басы болды. Жалпы алғанда, Қазақстанның әрбір өңірінде қазақ әйелдерінің той көйлегінің үстіне киетін ою-өрнектермен өрнектелген белдемше, әйелдердің бас киімдері сәукеле, кимешек және т. б. сияқты бұйымдарды кестелеумен әшекейлеудің өзіндік ерекшеліктері бар. Мамандардың пікірінше, қазақ кесте өнерінде өңірлік айырмашылықтар бар, мысалы Батыс Қазақстанның ою-өрнек кестелеу жүйесі айқын геометриялық нақыштармен ерекшеленеді. Осыдан бірнеше жыл бұрын қазақтың дәстүрлі кестелеу өнері жоғалды деп саналды. Бірақ, өз ісінің мықты шеберлерінің бірі қандасымыз және қазірдің өзінде әлемге әйгілі суретші Зейнелхан Мұхамеджан-ұлының белсенді қызметі – Қазақстанда қазақтың дәстүрлі кесте өнерінің қайта жаңғырту игі ісін жасады. Арнайы көркемдік білімі бар ол дәстүрлі ілмекпен тігу, яғни біз кестеге қызығушылық танытып, бұдан суретші өз халқының мәдениетінің өткен тарихына қызығушылығын көрсетудің тағы бір мүмкіндігін тапты.

Шебер түрлі тренингтер өткізеді, шәкірттері көп. Жұбайы Гүлжай мен қызы Ботагөз де елге танылған қолөнершілер. Тағы бір танымал кесте тігуші де Моңғолиядан. Бұл – Семей қаласынан 20 шақырым жердегі Мұқыр орта мектебінде өнердің осы түріне белсене араласып қана қоймай, қолөнер үйірмесінде сабақ беретін Асхан Сейлбек.

Біз кестедегі заманауи шеберлердің арасында ата-бабасынан келе жатқан шебер Гүлназым Өмірзақтың шығармашылығы ерекше көзге түседі. Оның анасы Қалемхан Рахметбайқызы – халық қолданбалы өнерінің шебері. Гүлназым біз кестенің өзі көп уақытты қажет ететін және күрделі процесс, бірақ өте әдемі және тартымды екенін мойындайды. Ал шебердің көркем қолжазбасы абстракциялық болып табылады, оның кестелі суреттерінде әйел бейнесі, аспан, жұлдыздар, ғарыш және басқа да қазақ мәдениетінің архетиптік нышандары мен белгілері жиі кездеседі.

Біз кесте техникасымен жұмыс істейтін тағы бір қазақстандық қолөнерші – Айгүл Тұралиева. Оны әртүрлі техникалар мен материалдарды пайдаланатын және ұлттық нақыштағы киімдердің тұтас топтамаларын жасайтын бірегей дизайнер деп атайды. Байқаулардың бірінде Айгүл заманауи шынайылықтағы бірегей дерлік бұйым – қазақтың дәстүрлі кестесімен безендірілген табиғи күдеріден жасалған шапанды ұсынды. Бұл бұйымы үшін қолөнерші 2022 жылы өткен республикалық «Шебер» байқауында «Түпнұсқалық» номинациясымен марапатталды.

Зейнелхан Мұхамеджан-ұлының үлгісі бойынша кесте тігу шеберлері арасында «Шебер-2018» Х қазақстандық мерейтойлық қолөнершілер байқауының финалисті атанған жас шебер Азамат Көшетеровтің жұмысы ерекше көзге түседі. Оның ұстазы әрі тәлімгері атақты қолөнерші Лаура Бердібекова болып табылады. Азаматтың шығармашылығы бейнелердің қанықтылығымен, мән астарының тереңдігімен, нақтылығымен және бояуымен ерекшеленеді.

Біз кесте кестелеуі бойынша белгілі шеберлер қатарында шымкенттік кесте тігуші – Эльмира Шермұханбетова да бар. Оның пайымдауынша, қазір Қазақстанда кесте тігу бизнесі қарқынды дамып келеді. Дегенмен, қолмен кесте тігу, әсіресе дәстүрлі – сирек кездесетін құбылыс.

Дәстүрлі кесте тігу өнерінің дамуына керемет шебер – Тілек Сұлтан үлкен үлес қосуда. Ол көптеген байқаулардың, соның ішінде «Шебер» республикалық қолөнершілер байқауының лауреаты. Шебер біз кесте техникасында жұмыс істейді және осы өнерге барлық тілек білдірушілерді жүйелі негізде оқытады. Шебердің өнімдері ЮНЕСКО сапа белгісімен

белгіленген.

Бір кездері қазақтың дәстүрлі кесте тігуі де іс жүзінде ұмыт болды. Бүгінде дарынды шеберлердің күш-жігерінің арқасында бұл бірегей ұлттық бренд танымал бола бастады. Бұл саладағы бірден-бір кәсіпорын дерлік белгілі суретші Айжан Әбдубаиттың шеберханасы.

Осылайша, соңғы жылдары шеберлер Зейнелхан Мұхамеджан-ұлының және Қазақстан Қолөнершілер Одағының еңбегі сіңген бұл бірегей өнер түрін күл-талқан етіп қайта жаңғыртты. Бірақ шын мәнінде қандай ауқымды таразылар туралы айту әлі ерте.

Тілек Сұлтан – белгілі этно-дизайнер, қазақтың дәстүрлі кесте тігуінің шебері, Қазақстан Республикасы Қолөнершілер одағының мүшесі. Шебердің өнімдері ЮНЕСКО-ның сапа белгісімен белгіленген. Халықаралық және республикалық байқаулардың белсенді қатысушысы.Бұл тұрғыда, ҚХР тәжірибесі ерекше тартымды, мұнда Мора ауданында (Қазақ автономиялық округі) 6 мыңға жуық кесте тігушілері бар индустриалды парк құрылған. Ал саябақтың қызметі – өңірдің

экономикалық даму көздерінің бірі.